Mastek Mieczysław (1893–1942), działacz socjalistyczny, poseł na Sejm RP. Ur. 20 III w Krakowie, był synem Andrzeja i Wiktorii z Targoszów. W l. 1907–11 praktykował jako ślusarz w firmie Rudolfa Tasara w Wiedniu, a następnie pracował w tymże zawodzie w zakładach metalurgicznych austriackiej stolicy. W r. 1910 wstąpił do Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej Austrii. Z chwilą wybuchu wojny światowej został zmobilizowany do armii austriackiej. Po zakończeniu wojny powrócił do Krakowa, gdzie 23 IX 1919 rozpoczął pracę w warsztatach kolejowych. Jednocześnie podjął działalność w Związku Zawodowym Pracowników Kolejowych (ZZK) i Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS); 9 X 1921 został wybrany do komitetu Wykonawczego Rady Robotniczej PPS w Krakowie. Od r. 1922 był funkcjonariuszem ZZK. Na VI Zjeździe ZZK (5–9 X 1924) został członkiem Zarządu Głównego (ZG) ZZK. Od VII Zjazdu (26–28 IX 1927) do VIII Zjazdu (27–29 VI 1929) był wiceprzewodniczącym ZG ZZK. W ciągu następnej kadencji był członkiem Wydziału Wykonawczego ZG i sekretarzem Zarządu Okręgowego ZZK w Krakowie. Ponownie wybrano go na wiceprzewodniczącego ZG na IX (21–23 VIII 1931) i X Zjeździe (11–12 VI 1933) Związku. Od 18 IX 1928 do maja 1929 był członkiem Komisji Centralnej Związków Zawodowych (KCZZ). W PPS należał do prawego skrzydła. Podczas walk robotników Krakowa w r. 1923, a także w późniejszych akcjach strajkowych niejednokrotnie starał się, jako zdolny mówca-agitator, powstrzymać robotników od zdecydowanych, radykalnych wystąpień. Podczas przewrotu majowego 1926 r. opowiedział się, wraz z całą PPS, po stronie J. Piłsudskiego, później jednak zaczął zajmować coraz bardziej opozycyjne stanowisko wobec reżimu sanacyjnego.
W wyborach do Sejmu w marcu 1928 M. kandydował w Krakowie z listy PPS i został zastępcą posła. Stąd też po ustąpieniu Emila Bobrowskiego uzyskał mandat (25 III 1929 złożył ślubowanie poselskie). Na plenum Sejmu zabrał głos tylko jeden raz (5 II 1930). Od chwili wyboru na posła datowała się szersza działalność M-ka w PPS: został przewodniczącym Okręgowego Komitetu Robotniczego (OKR) PPS Kraków–miasto. Dn. 14 IV 1929 wybrano go do Rady Wojewódzkiej PPS w Krakowie, zaś 14 XII t. r. został zastępcą przewodniczącego Rady. W tych latach ogłosił kilka artykułów w „Naprzodzie”. W lipcu 1929 pośredniczył między wykluczonym z PPS-Lewicy Andrzejem Czumą a Zygmuntem Żuławskim w sprawie przystąpienia Czumy i grupki jego zwolenników do PPS (propozycje Czumy zostały przez PPS odrzucone). Jako przewodniczący OKR PPS M. przesłał 13 VI 1930 przybyłemu do Krakowa ministrowi spraw zagranicznych Włoch Dino Grandiemu bukiet białych i czerwonych kwiatów z prośbą o złożenie kwiatów na grobie zamordowanego przez faszystów włoskich socjalisty G. Matteottiego; była to jawna demonstracja antyfaszystowskiej postawy krakowskiej organizacji PPS. M. należał do organizatorów (zajmował się stroną techniczną przygotowań) i mówców kongresu partii Centrolewu w Krakowie 29 VI 1930. Na zwołanym z tej okazji wiecu na Rynku Głównym zakończył swe przemówienie słowami: «Do widzenia w Warszawie, gdy będziemy tworzyli rząd chłopsko-robotniczy», co później było jednym z argumentów użytych przez czynniki rządowe w oskarżeniu M-ka o działalność antypaństwową. Po rozwiązaniu Sejmu (29 VIII 1930) w nocy z 9 na 10 IX M. i 18 innych czołowych działaczy Centrolewu (wśród nich byli N. Barlicki, H. Lieberman, W. Witos) zostali aresztowani. M-ka aresztowano w Krakowie, skąd natychmiast przewieziono go do twierdzy wojskowej w Brześciu. Uwięzienie przywódców Centrolewu wywołało w kraju akcję protestacyjną obozu lewicy parlamentarnej i kół demokratycznych. W twierdzy brzeskiej M. przebywał do 24 XI 1930. Zwolniony został za bardzo wysoką kaucją 5 000 zł. Powrotowi M-ka do Krakowa towarzyszyła zorganizowana na jego cześć demonstracja robotnicza przed dworcem krakowskim, opisana barwnie przez J. Topińskiego (w zbiorowych wspomnieniach „Cyganeria i polityka”).
W procesie «brzeskim» przed Sądem Okręgowym w Warszawie (26 X 1931 – 13 I 1932) M., podobnie jak inni oskarżeni, odpowiadał z wolnej stopy. Akt oskarżenia zwracał szczególnie uwagę na przemówienia M-ka do kolejarzy lwowskich 22 IX 1929 i na wiecach w Krakowie 1 i 25 VI 1930 jako zdecydowanie antyrządowe. Zarzucano mu też obelżywe wyrażanie się o państwie polskim w oparciu o oświadczenie, które miał jakoby złożyć w r. 1929 podczas rozmowy z Antonim Lendzionem. Obrońcami M-ka byli Wacław Barcikowski i Mieczysław Rudziński (przemówienie obrończe W. Barcikowskiego zostało w r. 1973 ogłoszone w t. I „Archiwum Ruchu Robotniczego”). Podczas rozprawy M. kilkakrotnie polemizował z prokuratorami i świadkami oskarżenia, mówił o brutalnych metodach traktowania uwięzionych w twierdzy brzeskiej. Z tego powodu przewodniczący sądu odbierał mu głos, a nawet usuwał z sali, gdzie odbywała się rozprawa. Sąd Okręgowy uznał M-ka winnym «udziału w spisku» i skazał na 3 lata więzienia. Po uprawomocnieniu się wyroku 5 X 1933 M. został 24 XI aresztowany i osadzony w warszawskim więzieniu na Mokotowie. Z więzienia został zwolniony 3 III 1934. Początkowo przyznano mu przerwę w wykonywaniu kary z przyczyn zdrowotnych (na poczet kary zaliczono mu również okres pobytu w twierdzy brzeskiej). Dn. 29 IX 1934 prezydent RP podpisał postanowienie w sprawie ułaskawienia przebywających w kraju więźniów «brzeskich». M. in. M-kowi zawieszono resztę kary na okres 3 lat. Wydany już na emigracji dekret prezydenta RP z 31 X 1939 objął amnestią byłych więźniów «brzeskich», w tym i M-ka.
W ciągu tych lat M. nie zaprzestał działalności w szeregach PPS. W dn. 23–25 V 1931 brał udział w XXII Kongresie PPS w Krakowie, który wybrał go do Rady Naczelnej (RN) partii. Dn. 13 XII 1931 został wybrany do Egzekutywy OKR PPS w Krakowie. Wybrany zaocznie do RN PPS został również na następnym XXIII Kongresie 2–4 II 1934 (był członkiem jego honorowego prezydium) i po raz trzeci na XXIV Kongresie (31 I – 2 II 1937). Członkiem RN pozostawał do września 1939. Wskutek wyroku sądowego został zwolniony z pracy w państwowej służbie kolejowej. Chociaż w r. 1933 zmuszony był opuścić funkcje w ZZK z wyboru, pracował od maja 1934 z ZZK jako sekretarz Zarządu Okręgowego w Krakowie. W chwili tworzenia Frontu Morges brano pod uwagę możliwość przyciągnięcia do tej nowej formacji politycznej M-ka, który też w czasie drugiej wojny światowej udzielić miał pełnego poparcia polityce gen. W. Sikorskiego. Dn. 19 XII 1938 został wybrany do Rady Miejskiej Krakowa. Od początku 1939 r. był wiceprzewodniczącym OKR PPS w Krakowie. W maju t. r. powrócił do pracy w Polskich Kolejach Państwowych. Na XIII Zjeździe ZZK (14–15 V 1939) został wybrany prezesem ZG ZZK i rozpoczął pracę w Warszawie. Jednocześnie wszedł ponownie do KCZZ.
Po ewakuacji ZG ZZK z Warszawy 7 IX 1939 znalazł się w Kowlu. W dn. 26 IX pod zarzutem działalności antypaństwowej został uwięziony. Po zawarciu układu polsko-radzieckiego w lipcu 1941 został 21 VIII 1941 uwolniony i z Autonomicznej Republiki Komi po krótkim pobycie w Moskwie 14 X wyjechał do Londynu. Tu dokooptowany został wkrótce do Komitetu Zagranicznego PPS. Dn. 3 II 1942 powołano go do Rady Narodowej II kadencji i jej komisji wojskowej. M. przeciwstawiał się wówczas zdecydowanie dawnym współwięźniom brzeskim, A. Ciołkoszowi i A. Pragierowi, zwalczającym pakt Sikorski–Stalin. Wyrazem pełnej solidarności z polityką Sikorskiego był list M-ka pisany na kilka dni przed śmiercią do córki generała Zofii Leśniowskiej (ogłoszony w „Polsce Walczącej” 1942 nr 23). W Anglii M. należał do gorących zwolenników porozumienia polsko-radzieckiego, wypowiedział się również za bliską współpracą polsko-czechosłowacką na łamach londyńskiego pisma „Českoslovak” (21 XI nr 47). Ogłosił też kilka artykułów w „Robotniku Polskim w Wielkiej Brytanii”. Schorowany nie brał już M. udziału w pracach Rady Narodowej, przebywał w szpitalu w Edynburgu, gdzie zmarł 9 V 1942. Pośmiertnie odznaczono go Krzyżem Walecznych. Pochowano go w Londynie, obok H. Liebermana. Prochy M-ka przeniesiono w r. 1967 na cmentarz w Wiedniu, gdzie spoczywa we wspólnym grobie obok żony, Marianny Beiler, Niemki. Z małżeństwa z nią M. miał dwie córki: Małgorzatę-Gretę (ur. 1914) i Helenę (ur. 1917), mieszkające w Wiedniu.
Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33, s. 88; – Drobner B., Rzecz o klasowym ruchu zawodowym w Polsce w świetle prasy socjalistycznej, W. 1968 IV; Jabłoński T., [List do Redakcji], „Z Pola Walki” 1973 s. 703; Kalicka F., Powstanie krakowskie 1923 r., W. 1953 s. 65; Krauze-Jaworska H., Zarys historii Związku Zawodowego Pracowników Kolejowych RP 1918–1939, W. 1968 s. 128, 153; Matuszewska W., Wincenty Witos a Front Morges, „Roczniki Dziej. Ruchu Lud.” Nr 7: 1965; Ruszczyc M., Więźniowie marszałka, W. 1971; Tomicki J., Norbert Barlicki, W. 1968; Tymieniecka A., Polityka PPS w latach 1924–1928, W. 1969; – Cyganeria i polityka, W. 1964; Drobner B., Nieustanna walka, W. 1965 II; Działalność Związku Zawodowego Pracowników Kolejowych RP w okresie od 1 VII 1924 do 31 XII 1926, W. 1927 s. 35, 41; toż w latach 1927 i 1928, W. 1929 s. 54–6; toż w latach 1929 i 1930, W. 1931 s. 34; toż w latach 1931 i 1932, W. 1933 s. 31, 36, 38; toż w latach 1933 i 1934, W. 1935 s. 39, 41, 48, 49; Dziennik Ustaw 1939 nr 100 poz. 1000, 1942 nr 2; Kot S., Listy z Rosji do gen. Sikorskiego, Londyn 1955; Najnowsze Dzieje Polski 1914–1939, 1959 II s. 223; PPS-Lewica 1926–1931, W. 1963; Pragier A., Czas przeszły dokonany, Londyn 1966; Proces brzeski. Sprawozdanie…, Toledo-Ohio (1932); Proces 11 więźniów brzeskich…, Cieszyn 1932; Pruszyński K., Wrażenia rosyjskie, „Wiadomości” 1942 nr 98; Singer B., Od Witosa do Sławka, Paryż 1962 s. 87–8, 177; Sprawa brzeska, 1930–1932, Kat. 1932; toż, Londyn 1941; Witos W., Moja tułaczka, W. 1967; tenże, Moje wspomnienia, Paryż 1965 III; Zaremba Z., Wojna i konspiracja, Londyn 1957; – „Dzien. Pol.” 1941 nr 381, 398, 449, 1942 nr 457, 501, 506, 516, 563 (fot.), 564, 565, 566, 567, 568 s. 1; „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” 1967 nr 159 s. 4; „Naprzód” 1921 nr 243, 1928 nr 37, 1929 nr 88, 94, 218, 228, 236, 259, 274, 277, 290, 1930 nr 53, 89, 98, 124, 134, 148, 210, 1934 nr 50, 51, 54, 56, 90, 101; „Pobudka” 1930 nr 66; „Przegląd Socjalistyczny” 1947 nr 6 s. 34–5; „Przegl. Społ.” 1930 nr 21 s. 4; „Robotn. Przegl. Gosp.” 1928 nr 9 s. 245; „Robotnik” 1931 nr 451, 1932 nr 10–11; „Robotnik Pol. w Wielkiej Brytanii” 1941 nr 7, 1942 nr 4, 6, 9, 10, 1943 nr 10; „Z Pola Walki” 1958, 1969, 1972; – Centr. Arch. KC PZPR w W.: Odpis aktu ur., Akta M-ka z więzienia w Mokotowie sygn. 424/XX/1191, Przemówienie obrończe W. Barcikowskiego na rozprawie apelacyjnej w sprawie M-ka, oraz Akta procesu „brzeskiego”, sygn. 113; – Lieberman H., Pamiętniki, (depozyt w Wydawnictwie Literackim w Krakowie).
Aleksander Kochański